نویسنده: دکتر فرزاد مریخ بیات
زانوی ضربدری؛ از مشکلات شایع ارتوپدی و عامل ناتوانی در تحرک و آسیب جدی آتی
زانوی ضربدری یکی از حالت‌های خاص در پاها می‌باشد که باعث نزدیک شدن زانوها به هم و دور شدن قسمت پایینی پا از همدیگر می‌شود. این حالت در کودکان در حال رشد می‌تواند طبیعی باشد و به‌مرور برطرف خواهد شد، اما درصورتی‌که بعد از 6 سالگی باز هم ادامه‌دار باشد و به‌موقع به ارتوپد برای درمان آن مراجعه نکنید، می‌تواند مشکلات زیادی را در بزرگسالی برای او ایجاد نماید. در ادامه با ما همراه باشید تا به‌طور کامل برایتان توضیح دهیم زانوی ضربدری چیست، چرا ایجاد می‌شود و چطور می‌توان آن را درمان کرد؟
زانوهای ضربدری که در اصطلاح پزشکی به آن ژنو والگوم نیز گفته می‌شود، نوعی هم‌راستایی زانو می‌باشد و به این صورت است که یک کودک (بزرگ‌سال) وقتی به‌صورت مستقیم درحالی‌که زانوهایش به هم چسبیده است می‌ایستد، پاها و مچ پاها از هم جدا می‌مانند.
نوع مخالف آن‌که پاهای کمانی (genu varum) نام دارد نیز ممکن است اتفاق بیفتد و این حالت زمانی است که فرد وقتی با پاها و مچ پاها کنار هم می‌ایستد، بین زانوها فاصله ایجاد می‌شود.
اگر زانوی ضربدری به‌موقع توسط متخصص ارتوپدی تشخیص داده شود، بخصوص در سنین پایین‌تر، راهکارهای درمانی خوبی دارد. در غیر این صورت می‌تواند باعث آسیب‌های جدی و دردهای مزمن در آینده شود.
معمولاً ارتوپد برای اندازه‌گیری میزان ضربدری بودن پا زاویه استخوان ساق پا و استخوان ران (زاویه تیبیوفمورال) یا فاصله بین دو مچ پا (فاصله بین مالئولی) را اندازه‌گیری می‌کند. زانوی ضربدری معمولاً هر دو پا را درگیر می‌کند، اما در برخی افراد ممکن است تنها در یک پا ایجاد شود.
توجه داشته باشید که زانوهای ضربدری یا پاهای کمانی می‌توانند بخشی طبیعی از رشد و تکامل کودک باشند؛ اما باید نهایتاً تا 6 سالگی برطرف شوند و اگر بعدازآن نیز علائمی از پای ضربدری یا کمانی دیدید، حتماً باید در اسرع وقت به یک متخصص مراجعه کرده و اقدامات درمانی لازم را از همان خردسالی شروع کنید تا در بزرگسالی مشکلات متعدد هم از نظر زیبایی و تناسب‌اندام و هم از نظر سلامت سیستم اسکلتی و عضلانی برای فرزند شما ایجاد نشود.
همان‌طورکه در قسمت قبل نیز به آن اشاره کردیم، وجود زانوی ضربدری به‌صورت موقت بخشی از مراحل رشد استاندارد در بسیاری از کودکان است. به همین دلیل اغلب با پیشرفت رشد کودک به‌صورت طبیعی برطرف و اصلاح خواهد شد؛ اما زانوهای ضربدری که بعد از شش‌سالگی باقی می‌مانند، به معنی شدید بودن این حالت هستند و حتی ممکن است یک پا را به‌طور قابل‌توجهی بیشتر از پای دیگر تحت تأثیر قرار دهد که باید توسط متخصص ارتوپدی مورد ارزیابی قرار بگیرد.
اکثر کودکان در حین رشد، تغییرات زاویه‌ای طبیعی را در پاهای خود تجربه می‌کنند. این شرایط در کودکان بیشتر در حدود 12 تا 18 ماهگی که شروع به چهار دست‌وپا راه رفتن و یا راه رفتن با کمک دیگران می‌کنند، دیده می‌شود.
در حدود 2 تا 3 سالگی، پاهای آن‌ها بیشتر شروع به انحراف به سمت داخل می‌کند و باعث می‌شود که زانوهای آن‌ها ضربدری دیده شود؛ اما با گذشت مراحل رشد طبیعی، پاهای کودک در سن 7 تا 8 سالگی باید صاف شود.
زانوهای ضربدری که خارج از این الگوهای رشد استاندارد و طبیعی باقی می‌مانند، ممکن است در اثر بیماری، عفونت یا سایر شرایط ایجاد شده باشند. اگر زاویه پاها از لگن تا پا خارج از الگوی طبیعی باشد، با گذشت زمان بدتر خواهد شد.
این شرایط نشان می‌دهد که فرد دارای شکل جدی‌تری از زانوهای ضربدری است و به ارزیابی‌های بیشتر توسط متخصص ارتوپدی نیاز دارد. درصورتی‌که پزشک نتواند با ابزارهای ارتوپدی کمکی به درمان این شرایط کمک کند، ممکن است برای درمان زانوی ضربدری به جراحی نیاز باشد.
اگر می‌خواهید بدانید علت زانوی ضربدری چیست، باید گفت درصورتی‌که بعد از تکمیل رشد کودک این بیماری ادامه داشته باشد یا در بزرگسالی ایجاد شود، می‌تواند ناشی از یک بیماری زمینه‌ای مادرزادی یا رشدی باشد یا در صورت وجود عفونت یا آسیب تروماتیک زانو ایجاد شود. به طول کلی شایع‌ترین علل وجود این حالت در زانو عبارت‌اند از:
♦ بیماری متابولیک (اختلالات مربوط به سوخت‌وساز در بدن)
♦ نارسایی کلیه‌ها
♦ ضربه یا آسیب‌های جسمی به‌عنوان‌مثال آسیب‌های ایجاد شده در تصادفات
♦ آرتریت، به‌ویژه در زانو که نوعی بیماری مربوط به مفاصل است.
♦ عفونت استخوان (استئومیلیت)
♦ راشیتیسم (بیماری استخوانی ناشی از کمبود ویتامین D)
♦ شرایط مادرزادی
♦ آسیب در صفحه رشد در کودکی در استخوان‌ها
♦ تومورهای خوش‌خیم در استخوان‌ها
♦ شکستگی‌هایی که به دلیل عدم مراجعه به موقع یا درمان غلط توسط افراد با دانش و تخصص پایین با تغییر شکل ترمیم می‌شوند و ممکن است باعث ایجاد پای ضربدری نیز بشوند.
♦ اضافه‌وزن یا چاقی نیز ممکن است به دلیل فشار بیشتری که بر روی زانوها وارد می‌کند، باعث ضربدری شدن زانوها بشود.
در واکنش به این پرسش که علائم زانوی ضربدری چیست می‌توان گفت بارزترین علامت ضربدری شدن زانوها جدا شدن مچ پاهای فرد در هنگامی است که راست قامت ایستاده و زانوهای خود را در کنار هم قرار می‌دهد، اما متوجه می‌شود که قسمت پایینی پا در کنار هم قرار نگرفته و از هم فاصله دارند. درصورتی‌که زانوی ضربدری در حالت خفیف تشخیص داده شود، راحت‌تر
درمان می‌شود.
پس اگر با این آزمایش برای کودک خود حتی احتمال می‌دهید که عارضه زانوی ضربدری وجود داشته باشد، بهتر است یک جلسه ملاقات با یک ارتوپد باتجربه داشته باشید تا اگر خطری وجود دارد زودتر شناسایی شده و اقدامات لازم جهت درمان زانوی ضربدری انجام گیرد. در مراحل شدیدتر این شرایط می‌تواند علائم دیگری مانند درد بعد از راه رفتن به دلیل شکل نامناسب قرارگیری پاها در هنگام قدم برداشتن را بروز دهد. سایر علائم احتمالی پای ضربدری شامل موارد زیر هستند:
♦ درد در زانو یا لگن
♦ درد در پا یا مچ پا
♦ سفت شدن و دردناک شدن مفاصل
♦ لنگش یا لنگی در هنگام راه رفتن
♦ کاهش دامنه حرکتی در لگن
♦ مشکل در راه رفتن یا دویدن
♦ بی‌ثباتی زانو
♦ آرتریت پیش‌رونده زانو در بزرگ‌سالان
♦ اثرات منفی در زیبایی اندام فرد
توجه داشته باشید که موارد گفته شده همه علائم نیستند و ممکن است در یک بیمار که زانوی ضربدری به دلیل وجود یک بیماری زمینه‌ای خاص ایجاد شده است، علائم دیگری نیز مشاهده شود و ما در اینجا تنها شایع‌ترین موارد را برای شما بیان کردیم.
در افرادی که دچار پای ضربدری در یک یا هر دو زانو هستند، نیرو و فشار بیشتری بر زانوهایشان وارد می‌شود. این نیروی بیش‌ازحد می‌تواند منجر به درد، تغییر شکل بیشتر در استخوان، بی‌ثباتی زانو و انحطاط پیش‌رونده مفصل زانو شود.
به‌طور خاص، در بیماران بزرگسالی که برای سال‌ها دچار زانوی ضربدری بوده‌اند، اغلب در قسمت خارجی (بخش جانبی) زانو فشار بیشتری وارد می‌شود و آن را به سمت داخل (رباط جانبی داخلی - MCL) می‌کشاند. این نیروها به‌مرور باعث آسیب به مفاصل و استخوان‌ها شده و باعث درد، بی‌ثباتی زانو و آرتروز زودرس خواهند شد.
یک ارتوپد باتجربه برای تشخیص این شرایط، ابتدا سابقه پزشکی و خانوادگی بیمار، هرگونه شرایط از قبل موجود و سلامت فعلی او را بررسی می‌کند. وی همچنین معاینه فیزیکی پاها و نحوه راه رفتن بیمار را بررسی خواهد کرد.
سپس برای تأیید تشخیص نهایی تصاویر اشعه ایکس یا EOS در حالت ایستاده را درخواست می‌کند. این تصاویر رادیولوژیکی از ساق پا از باسن تا مچ پا گرفته می‌شوند که به پزشک کمک می‌کند تا محل دقیق و محور مکانیکی تغییر شکل را پیدا کند و بتواند برنامه درمانی بهتری به بیمار ارائه دهد.
درصورتی‌که پای ضربدری خفیف باشد که بیشتر در کودکان و نوجوانان دیده می‌شود، ممکن است پزشک با برخی دستورالعمل‌های حرکتی و ابزارهای کمکی ارتوپدی به درمان زانوی ضربدری بپردازد. به‌عنوان‌مثال درمان موارد خفیف در کودکان یا نوجوانان ممکن است شامل استفاده از بریس‌هایی باشد که به رشد استخوان‌ها در موقعیت صحیح کمک خواهند کرد.
اما درصورتی‌که این درمان‌ها مؤثر نباشند یا تشخیص در زمان بزرگسالی انجام شود، استئوتومی مجدد زانو برای جلوگیری یا به تأخیر انداختن نیاز به تعویض زانو انجام می‌شود. از طرفی اگر زانوی ضربدری به دلیل یک بیماری یا عفونت زمینه‌ای ایجاد شده باشد، قبل از شروع هرگونه اصلاح ارتوپدی، ابتدا باید عفونت برطرف شده و بیماری زمینه‌ای درمان شود.
جراحی برای درمان زانوی ضربدری زمانی توصیه می‌شود که هیچ‌کدام از روش‌های غیر جراحی کارساز نباشند و ممکن است متخصص در همان کودکی در صورت شدید بودن مشکل و صلاح دید پزشک درمان جراحی را توصیه کند.
البته در صورت نیاز به جراحی حتماً باید بیمار را نزد یک متخصص ارتوپدی باتجربه و کار بلد برده باشید تا این تشخیص را با دقت و تبحر بالا انجام داده باشد. جراحی با حداقل برش با رشد هدایت شده می‌تواند پا را در مسیر صاف برای رشد هدایت کرده و فرد را از مشکلات پا در آینده مصون بدارد.
زانوی ضربدری یکی از مراحل طبیعی رشد کودکان است، اما باید تا 6 سالگی برطرف شود؛ بنابراین اگر علائم آن بعد از 6 سالگی بازهم پابرجا بودند در اسرع وقت به یک ارتوپد خوب مراجعه کنید تا در صورت تأیید تشخیص زانوهای ضربدری هرچه زودتر اقدامات لازم درمانی انجام شود.
چرا که ادامه‌دار شدن این وضعیت می‌تواند در آینده بیماری‌های مختلف مانند آرتروز، فتق دیسک، دردهای کمری و دردهای شدیدی را در سیستم اسکلتی و عضلانی اندام تحتانی برای فرزند شما ایجاد کند. در بزرگسالی نیز ابتدا باید علت اصلی ایجاد کننده این وضعیت درمان شود و بعد توسط ارتوپد به درمان زانوی ضربدری بپردازید تا درمان ماندگار باشد.
دکتر فرزاد مریخ بیات
جراح و متخصص ارتوپدی – جراحی های فوق تخصصی دست و زانو